Wykaz zabytków nieruchomych
Kościół p.w. Św. Piotra i Pawła - ob. Muzeum Rybołówstwa:
Muzeum Rybołówstwa w Helu jest oddziałem Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Wystawa "Dzieje rybołówstwa na wodach Zatoki Gdańskiej" prezentuje problematykę związaną z historią Bałtyku, w szczególności z rybołówstwem na Pomorzu Gdańskim i na Zalewie Wiślanym.
Pokazane są przykłady typowej fauny bałtyckiej, narzędzia szkutnicze, przyrządy do połowów ryb i myślistwa morskiego.Wokół kościoła znajduje się skansen tradycyjnych łodzi rybackich.
W skansenie prezentowane są m.in. pełnomorska łódź typu "pomeranka", pochodząca z Dębek, dawne łodzie znad Zalewu Wiślanego - żakówkę i barkasy, kuter pławnicowy i łódź "Dziunia", która stanowiła wyposażenie stacji naukowej im. Arctowskiego na Antarktydzie, a także składziki rybackie wykonane z przepołowionych łodzi i zbiorniki do przechowywania żywych ryb (sadze) oraz elementy konstrukcyjne dawnych statków wyłowione z morza przez rybaków.
Karczma Lwia Jama:
ul. Wiejska 86 (d. Gen.Waltera 45).
Kościół Parafialny p.w. Bożego Ciała:
Od niepamiętnych czasów istniała w Helu osada rybacka.
W 1378r. wielki mistrz krzyżacki, Winryk von Kniprode, nadał jej prawa miejskie. Mniej więcej w tym samym czasie powstał najstarszy kościół na półwyspie, poświęcony Najświętszej Maryi Pannie, w którym znajdował się Jej cudowny wizerunek. Z czasem świątynia popadła w ruinę.
W 1378r. wielki mistrz krzyżacki, Winryk von Kniprode, nadał jej prawa miejskie. Mniej więcej w tym samym czasie powstał najstarszy kościół na półwyspie, poświęcony Najświętszej Maryi Pannie, w którym znajdował się Jej cudowny wizerunek. Z czasem świątynia popadła w ruinę.
W XV w. wybudowano nowy kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. W 1482 r. osadzono przy nim stałego proboszcza. Ponieważ prawo patronatu nad Helem otrzymali gdańszczanie, którzy w XVI w. w większości przyjęli luteranizm, przeto i Hel stał się w szybkim tempie protestancki.
Już w 1526 r. przy kościele parafialnym został ustanowiony luterański pastor Henryk. Gorliwy biskup włocławski Rozrażewski, do którego diecezji należał Hel, upominał się energicznie o zwrot katolikom zagrabionej świątyni, jednak bezskutecznie.
Protestantyzacja i germanizacja półwyspu następowała bardzo szybko. W XIX w. osada bardzo podupadła. Mieszkało tam zaledwie 400 mieszkańców - prawie wszyscy byli wyznawcami luteranizmu i posługiwali się językiem niemieckim. Katolików było tylko czterech (jedna rodzina) i należeli do parafii w Jastarni.
Odrodzenie katolicyzmu a zarazem polskości nastąpiło po uzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1928 r. bp chełmiński Stanisław Okoniewski ustanowił w Helu ośrodek duszpasterski, a w 1936 r. parafię. Ponieważ dawny kościół parafialny, zajęty przez luteran, został zamieniony na muzeum rybackie, toteż w latach 1930-33 wybudowano nową świątynię, którą w październiku 1934 r. poświęcił bp Stanisław Okoniewski. Po drugiej wojnie światowej życzliwy franciszkanom bp Kazimierz Kowalski zlecił im duszpasterstwo w Helu.
Po utworzeniu w 1991 r. Prowincji św. Franciszka z Asyżu placówka w Helu weszła w skład tejże prowincji. 28.12.1989 roku został wpisany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku do rejestru zabytków.
Zespół latarni morskiej w Helu:
Zespół latarni morskiej w Helu, w skład którego wchodzą:
1. Latarnia morska.
2. Dom latarników.
3. Zabudowania gospodarcze domu latarników: skład opału z ubikacjami; budynek inwentarski, pralnia, piwniczka ziemna, wędzarnia.
4. Fundament nieistniejącej latarni morskiej z 1820r.
5. Maszt sygnalizacyjny radiolatarni.
6. Piwniczki ziemne - magazyn paliwa i amunicji.
7. Budynek inwentarski - wraz z terenem historycznym w granicach założenia.
Helska latarnia:
W związku z portowym charakterem miasta prawdopodobnie już w średniowieczu palono ostrzegawcze światło nawigacyjne w okolicach cypla. Być może wykorzystywano w tym celu wieżę kościoła.
W czasach Jana II Kazimierza, po 1647r. zbudowano specjalny żuraw drewniany z zawieszonym na nim żelaznym kotłem na węgiel. W okresie od 24 sierpnia do 3 maja blask ognia wskazywał drogę żeglarzom. W 1667 roku konstrukcja spłonęła.
Nową latarnią zbudowano 500 kroków za ostatnimi zabudowaniami, nad samym brzegiem morza. Zasięg światła był o wiele większy, bo żelazny zasobnik z zapaloną smolą i kosz z rozżarzonym węglem wciągano na dwudziestometrowy maszt.
Znaczne koszty utrzymania latarni pokrywała Gdańska Rada Miejska, nakładając specjalne opłaty na statki wchodzące do Gdańska.
Słabą konstrukcję latarni zniszczył sztorm 31 października 1702r. Zbudowano więc solidną drewnianą wieżę o wysokości 32,6m. Sylwetką była zbliżona do latarń współczesnych. Źródłem światła pozostał palący się węgiel, który dostarczano z Gdańska.
Latarnia jeszcze dwukrotnie ulegała zniszczeniu. Następną, zbudowaną w 1790r., usytuowano bardziej na wschód, na 2,5 metrowej wydmie. W jej pobliżu zbudowano mieszkanie dla latarnika, którego obowiązkiem było utrzymywanie w porze nocnej ognia przez cały rok. Kolejną latarnią, już ceglaną, zbudowano w latach 1806-26. Była to okrągła wieża, pomalowana na biało wysokości 41,7m. Sześć olejowych lamp zapalono uroczyście 1 sierpnia 1827r. Zasięg światła, wzmocnionego parabolicznym zwierciadłem, wynosił 17 Mm. W 1926r. zainstalowano w niej lampę naftową z pończoszką żarową oraz cztery soczewki. W trzy lata później otynkowano ją – w białe i czerwone poziome pasy.
W latach 1933-34 powstał obok latarni budynek dla zespołu maszyn i aparatury (dzisiejsza maszynownia). Zbudowano trzydziestometrowy masz radiostacji. Zakupiono radiostację i nowoczesne syreny. Ta latarnia, po kolejnych modernizacjach, służyła aż do 1939 roku, kiedy to podczas obrony Helu została 19 września wysadzona w powietrze przez polskich saperów w celu utrudnienia namiarów ciężkiej artylerii niemieckiej ostrzeliwującej Hel. Zarys jej fundamentów jest do dziś widoczny jako owalny skwerek, kilkanaście metrów przed wejściem do obecnej latarni.
Współczesna latarnia wybudowana została według planów niemieckich w 1942 roku przez miejscowych Kaszubów. Jest to ośmiokątna wieża z czerwonobrunatnej licowanej cegły, zwężająca się ku górze, zakończona galerią pod stożkowym dachem, na którym znajduje się jedna z helskich anten radiowych. Latarnia ma 41,5m wysokości, a jej światło (i taras widokowy) umieszczone na wysokości 38,5 m widać nawet z odległości 18 Mm (ok. 36 km).
Źródłem światła jest 1000 W żarówka, która w przypadku przepalenia się wykonuje automatycznie obrót o 45 st., a na jej miejsce ustawia się żarówka zapasowa.
Od 1 sierpnia 1994 roku w miesiącach od czerwca do końca września latarnia jest udostępniona do zwiedzania (Tel. 0/58 6 75-06-17).
W 1999 roku staraniem stowarzyszenia „Przyjaciele Helu”, wmurowano w ścianę latarni tablicę, upamiętniającą wizytę Marszałka Józefa Piłsudskiego w tym miejscu w dniu 1 lipca 1928 roku.
Obok latarni znajduje się niewielka tablica, umieszczona na postumencie z kamieni, upamiętniająca śmierć latarnika Maya, który zginął w grudniu 1910 roku w wypadku podczas oddawania strzału z armaty, używanej jako sygnał mgłowy. W latach 2001-2002 latarnia przeszła remont kapitalny, sfinansowany wspólnie przez Urząd Morski w Gdyni i Towarzystwo Przyjaciół Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Obiekt w miesiącach letnich jest udostępniony turystom.
Zespół obiektów fortyfikacji polskich rejonu umocnień "Hel" na Półwyspie Helskim zbudowanych przez Polską Marynarkę Wojenną w latach 1931-1939:
Bateria nr 31 imienia Heliodora Laskowskiego:
Czterodziałowa bateria artylerii nadbrzeżnej kalibru 152,4 mm, ustawiona na cyplu Półwyspu Helskiego, nazywana też "baterią cyplową". Wchodziła w skład Rejonu Umocnionego Hel.
W 1939 stanowiła bardzo ważny element polskiej obrony Wybrzeża.
Bateria składała się z czterech odkrytych stanowisk żelbetowych, uzbrojonych w działa kalibru 152,4mm Bofors, wyposażone w maski pancerne, odkryte od tyłu. Stanowiska dział były rozmieszczone w lesie i maskowane siatkami. Na dolnym poziomie stanowisk, pod działami, znajdował się zapas amunicji.
Bateria brała udział w porannej bitwie artyleryjskiej 3 września 1939r. z dwoma niszczycielami niemieckimi, wspierała oddziały Lądowej Obrony Wybrzeża, stoczyła dwukrotny pojedynek artyleryjski z niemieckim pancernikiem szkolnym "Schleswig-Holstein" (25 i 27 września), zakończony uzyskaniem na nim jednego trafienia i ranieniem kilku członków załogi 27 września. Dzięki dobremu maskowaniu, bateria nie poniosła większych szkód w trakcie kampanii, mimo nalotów lotnictwa i ostrzału pancerników.
Powstanie baterii:
Rozmowy na temat zakupu czterech dział artylerii nadbrzeżnej średniego kalibru rozpoczęto na początku 1933r. Z inicjatywy kmdr. ppor. Heliodora Laskowskiego, kierownika Szefostwa Artylerii i Służby Uzbrojenia Kierownictwa Marynarki Wojennej, do przetargu zaproszono szwedzką firmę Bofors. Był to ewenement, dotychczas przy przetargach na dostawy sprzętu wojskowego faworyzowano Francję ze względu na podpisany polsko-francuski sojusz wojskowy.
W dziedzinie sprzętu artyleryjskiego Marynarka Wojenna (jako pierwsza z polskich sił zbrojnych) rozpoczęła długotrwałą współpracę z "Boforsem" (w armaty Boforsa wyposażone były polskie kontrtorpedowce i okręty podwodne).
Pierwszą umowę z Boforsem podpisano 20 grudnia 1933r. na dostawę czterech armat kal. 152mm dla nowej baterii nadbrzeżnej w Helu. Bezpośredni nadzór nad próbami poligonowymi w Szwecji i późniejszym montażem armat w Helu sprawował z ramienia Marynarki Wojennej chor. mar. Jana Lichego.
W czerwcu 1935r. pierwsza partia dostawy została załadowana na polski transportowiec wojskowy ORP Wilia i przewieziona do Gdyni. Stamtąd transportem kolejowym działa zostały przewiezione do Helu. Druga partia w ten sam sposób dotarła do miejsca przeznaczenia we wrześniu. Po wykonaniu murowanych stanowisk powstała 1 Bateria, która niebawem wraz z pozostałymi bateriami nadbrzeżnymi weszła w skład nowo utworzonego Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej. Niedługo potem, w 1936r. zmieniono jej nazwę na 31 Bateria. Po przedwczesnej śmierci inicjatora, kmdr. ppor. Heliodora Laskowskiego, 1 stycznia 1937r. baterii nadano jego imię.
Pierwszym dowódcą baterii był kpt. mar. Stanisław Kukiełka. W czasie wojny baterią dowodził kpt. mar. Zbigniew Przybyszewski, a w czasie jego krótkotrwałego pobytu w szpitalu (ranny), funkcję tę pełnił kpt. mar. Bohdan Mańkowski.
Planowano budowę drugiej takiej baterii (4 działa 152,4mm Bofors) na Półwyspie Helskim, ale projektu do wybuchu wojny nie zrealizowano.
Bateria po wojnie:
Po II wojnie światowej, w oparciu o stanowiska dział dawnej 31. Baterii została w 1946r. zorganizowana 2 Bateria 13 Samodzielnego Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej. Pierwszym dowódcą Dywizjonu został przedwojenny dowódca baterii – kmdr. ppor. Zbigniew Przybyszewski, który wkrótce jednak został usunięty, a następnie stracony w ramach represji stalinizmu. W okresie 1948-1949 zbudowano dodatkowe stanowisko ogniowe, a działa 152mm Boforsa zamieniono na radzieckie działa B-13 kalibru 130mm (co wymagało przebudowy stanowisk, m.in. podwyższenia podłogi przez wylanie 40cm warstwy betonu). W 1950r. rozwiązano dywizjon, a na jego miejsce utworzono Baterie Artylerii Stałej (BAS) i otrzymała nazwę 13 BAS. Bateria ta funkcjonowała do 1976 roku, kiedy to ostatecznie zrezygnowano w Polsce z artylerii nadbrzeżnej.
Zachowały się przebudowane stanowiska baterii, znajdujące się na terenie wojskowym w Helu oraz dwie oryginalne armaty 152mm. Jedna z armat znajduje się w Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni (wystawa plenerowa), a druga w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
W maju 2008 roku staraniem Muzeum Obrony Wybrzeża odrestaurowano i oddano do zwiedzania stanowisko nr 4 bat. Laskowskiego wraz z zachowaną na nim powojenną armatą B-13 i galerią umieszczoną w podziemiach stanowiska.
Baterie Artylerii Przeciwlotniczej 21, 22, 23 baterii 2 MDA Plot:
Plany budowlano - konstrukcyjne opracowano w Szefostwie Fortyfikacji Wybrzeża Morskiego w 1932 roku. Autorem był por. inż W. Otocki.
Projekt ten przewidywał dla każdej z baterii dwa schrony amunicyjne z stanowiskiem działa 75mm na stropie; betonowe stanowisko dla przyrządów pomiarowych, zasieki z drutu kolczastego i kozłów hiszpańskich (zapory, przeszkody z bali drewnianych i drutu (kolczastego) lub z zespawanych szyn wykorzystywane przez wojsko) otaczających każdą baterię polowych stanowisk drużyny ckm. W latach 1933-35 wykonano w każdej baterii po dwa schrony amunicyjne ze stanowiskami dział oddalone od siebie o 25m.
Projekt ten przewidywał dla każdej z baterii dwa schrony amunicyjne z stanowiskiem działa 75mm na stropie; betonowe stanowisko dla przyrządów pomiarowych, zasieki z drutu kolczastego i kozłów hiszpańskich (zapory, przeszkody z bali drewnianych i drutu (kolczastego) lub z zespawanych szyn wykorzystywane przez wojsko) otaczających każdą baterię polowych stanowisk drużyny ckm. W latach 1933-35 wykonano w każdej baterii po dwa schrony amunicyjne ze stanowiskami dział oddalone od siebie o 25m.
Pozostałości stanowiska baterii nr 21:
Znajdują się one około 60m na lewo od drogi, tuż przed wejściem na bałtycką plażę. Bateria ta, oznaczona numerem 21 wraz z bateriami 22 i 23, w 1939r. wchodziła w skład 2 Morskiego Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej Rejonu Umocnionego Hel. Główne uzbrojenie stanowiły tu zakupione we Francji armaty na podstawach morskich firmy "Schneider" kal. 75mm. Jej zasadniczym zadaniem była obrona przeciwlotnicza stanowisk baterii im. Heliodora Laskowskiego na cyplu. We wrześniu 1939r. zestrzeliła ona około 30 samolotów niemieckich typu JU-87 i HE 59.
Pierścień mocowania podstawy działa baterii 21 plot.-fot 2006.
Stanowisko baterii nr 23:
Wybudowana została w 1935r., na wysokiej wydmie w pobliżu nie istniejącej obecnie latarni Hel-Bór, około 100m w prawo od drogi prowadzącej na dziką plażę morską. Wejścia do niej widoczne są z torów kolejowych. Bateria oznaczona była nr 23 i jej konstrukcja jest prawie taka sama jak baterii nr 21 i 22 - miała także identyczne uzbrojenie. Głównym zadaniem baterii była obrona przeciwlotnicza Rejonu Umocnionego Hel od strony zachodniej. Mogła też prowadzić ogień do celów nawodnych i naziemnych. We wrześniu 1939r. dowodził nią por.mar. Eugeniusz Gąsiorowski.
Stanowisko baterii nr 22:
Znajduje się, w pobliżu zachodniej części portu wojennego. Jej uzbrojenie oraz konstrukcja schronu były prawie identyczne jak baterii nr 21 i 23. We wrześniu 1939r. walczyła ona pod dowództwem por. Wiktora Janowskiego. Głównym zadaniem baterii była obrona portu przed atakiem powietrznym.
Uzbrojenie i sprzęt:
Armata 75mm,
Armata 40mm,
NKM 13,2mm,
CKM kal 7,92mm,
CKM 30 kal. 7,92mm,
Przyrząd centralny PZO-Lev,
Reflektor przeciwlotniczy.
Baterie nadbrzeżne nr 32 i 33:
Wybudowano je prawdopodobnie w 1931r. Stanowiły one początek fortyfikacji obronnych przyszłego Rejonu Umocnionego. Budżet MW na 1931/32r. przewidywał na ten cel 200tys. zł, niestety przekazano tylko 148.200,00zł. Pieniądze miały zostać spożytkowane na budowę schronów, działobitni i około 5km dróg.
Schrony:
Jesienią 1931r. wybudowano po dwa schrony dla każdej baterii, wykorzystując w tym celu naturalne wydmy. Mniejszy z obiektów składa się z przedsionka oraz jednego pomieszczenia. Większy o wymiarach zew. 9,5x6,2 m zbudowany jest podobnie, ale ma dwa pomieszczenia (3,0x2,5 m i 3,0x4,0 m) oddzielone ścianka działową. Grubość ścian wynosi 120cm (boczna i tylna) i 100cm (czołowa). Strop o grubości 130cm dodatkowo zabezpiecza porastający wydmy las.
Działobitnie:
Wykonane zostały w formie betonowego okręgu o średnicy 11m grubości ścianki 70cm. W środku "duńskiej" mieści się blok betonowy pod koła armaty o średnicy 3,2m (nie posiada takiego bateria "grecka"). Cztery wbetonowane skoble służyły do mocowania obrotnicy - urządzenia umożliwiającego prowadzenie ognia okrężnego - na której ustawiono armatę.
Działa, produkcji francuskiej firmy "Schneider", ustawiono na stanowiskach wiosną 1932r. Bateria nr 32 otrzymała dwie armaty kal. 105mm, nazwane "greckimi" gdyż powstały na zamówienie Grecji. Działa polowe wz. 43, cechowały: donośność 15.000,00m, ciężar pocisku 15,65kg, szybkostrzelność - 8 strzałów na minutę, nabój składany (ładunek zmienny). Ciężar armaty na stanowisku - 3.215,00kg. Działo stało na kołach, było nierozbieralne.
Bateria nr 33 otrzymała podobne działa, kal. 105mm, nazwane "duńskimi" (powstały na zamówienie Danii). Armata polowa wz. 26 L/48, dalekonośna, o zasięgu 17.700,00m - ciężar pocisku 16,4kg, nabój składany (ładunek zmienny), szybkostrzelność: 4 strzały na minutę, ciężar na stanowisku 4.950,00kg.
Niemiecka bateria Schleswig Holstein:
Została zbudowana w centralnej części Cypla, około 1km na północ od dworca kolejowego w Helu. 3 stanowiska ogniowe zostały rozmieszczone wzdłuż łuku, którego środek stanowiła znajdująca się 500m na zachód od stanowisk wieżą kierowania ogniem, w odległości odpowiednio 350m i 250m. Na północny zachód od lewoskrzydłowego stanowiska, w odległości 350m, zbudowano 2 magazyny amunicji. Obiekty bojowe i magazyny amunicji były połączone siecią kolejki wąskotorowej. Wszystkie były połączone i otoczone płotem z siatki drucianej. Jej podstawowym zadaniem była walka z największymi okrętami, do klasy pancernika włącznie, które miały zagrażać swą artylerią bazom w Gdańsku i w Gdyni. Przy zasięgu dochodzącym do 56 kilometrów pokrywała swoim ogniem obszar od jez. Żarnowieckiego, poprzez rejony Kartuz i Tczewa aż do ujścia Nogatu do Zalewu Wiślanego w okolicach Elbląga.
Stanowiska ogniowe:
Stanowiska ogniowe zostały wykonane jako schrony żelbetonowe o zmiennej grubości ścian i stropów. Podstawę schronu stanowi płyta fundamentowa. Obiekt został podzielony na 3 odrębne strefy. W centralnej znajdowało się stanowisko armaty w wieży pancernej, a po stronach przeciwległych komory amunicyjne i część koszarowo-techniczna. Stanowisko w części centralnej posiada cokół, który stanowi oś obrotu wieży pancernej. Stanowisko otacza potężna ława żelbetonowa w formie pierścienia o średnicy wewnętrznej 18,8m i grubości 2,0m i wysokości 3,15m. Stanowisko otacza korytarz o szerokości 2,4m.
Wieża armaty:
Wieża typu BSG, była konstrukcją przeznaczoną specjalnie dla artylerii nadbrzeżnej. Jej pełna nazwa nieniecka to Bettungschiessgerust C/39-model z 39 roku ubiegłego stulecia. Całkowita waga wieży dochodziła do 400 ton. Była ona osłonięta pancerzem o grubości 5cm przed odłamkami. Jej obsługę stanowiło 55 ludzi. Miała dwa poziomy. Uzbrojenie stanowiła armata kalibru 406mm typu SK C/34-model z 1934 roku. Poziomy zamek klinowy ważył 3.600kg, a kołyska 59.000kg.
Podstawowe dane techniczne armaty 406 mm SK C/34:
Kaliber: 406mm
Ciężar: 159.900kg
Długość całkowita: 21.130mm (L/50)
Długość komory nabojowej: 2.676mm
Objętość komory nabojowej: 460dm
Ciężar pocisku:1030kg
Prędkość początkową u wylotu: 810 m/s
Maksymalny zasięg: 43100m
Szybkostrzelność: 1 strzał na min
Do armat używano 4 rodzaje pocisków: przeciwpancerne L/4,2, odłamkowe L/4,8, odłamkowe L/4,6 oraz pociski odłamkowe lekkie o wadze 600kg.
Komory amunicyjne:
Amunicja była składowana w komorach amunicyjnych. Amunicja była dostarczana z zewnętrznych magazynów amunicyjnych za pomocą kolejki wąskotorowej. Transport amunicji z komór do wieży odbywała się poprzez specjalne otwory.
Wieża kierowania ogniem:
Mieściły się w niej wszystkie urządzenia i systemy potrzebne do kierowania ogniem baterii oraz zakwaterowania załogi. Posiada 10 poziomów i ma 25 metrów.
Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu zostało założone i jest prowadzone przez Stowarzyszenie "Przyjaciele Helu". Zajmuje dwa obiekty na terenie dawnego Rejonu Umocnionego Hel.
Są to elementy niemieckiej baterii 406mm Schlezwig-Holstein: wieża kierowania ogniem i jedno ze stanowisk artyleryjskich. Całość baterii, wraz z obiektami nie objętymi przez Muzeum, składa się z 6 elementów: wieży kierowania ogniem, 2 schronów amunicyjnych, 3 stanowisk artyleryjskich.
