Historia Helu - do roku 1918
Hel (niem. Hela) występuje w dokumentach duńskich już w 1198 roku, ale powstanie osady w miejscu dzisiejszego miasta ocenia się na znacznie wcześniej. Jednak ze względu na rodzaj podłoża i rozmywanie go przez morze nie udało się odnaleźć żadnych śladów.
Kroniki duńskie z 1219 roku mówią o osadzie z przywilejami miejskimi na prawie lubeckim pod rządami księcia pomorskiego Świętopełka II. Nie zachowały się dokumenty potwierdzające prawa miejskie Helu, ale zachowały się przekazy mówiące o traktowaniu osady na prawie lubeckim, co mogło oznaczać posiadanie statusu miasta.
W 1308 - 1309 Hel zostaje podbity przez Zakon Krzyżacki. Krzyżacy prawdopodobnie zniszczyli wszelkie dokumenty związane z posiadaniem Helu przez książąt pomorskich. W 1351 roku założono tu Bractwo św. Katarzyny. W 1378 roku wielki mistrz zakonu Winrich von Kniprode odnawia akt lokalizacyjny miejscowości. W tym czasie mieszkańcy trudnili się głównie połowem, a wszelkie inne towary przywożono z pobliskich miast. Prowadzono tu również karczmy, ponieważ do miasta często zawitywali żeglarze z różnych stron. Istnieją również przekazy świadczące o mniej uczciwych metodach pozyskiwania korzyści przez mieszkańców półwyspu, szczególnie, że ziemie te stanowiły znakomite schronienie dla wszelkiego rodzaju rzezimieszków.
W 1417 roku w Nowym Helu (położonym około 1,5km na wschód od starego) wybudowano kościół św. Piotra - patrona rybaków.
Świątynia istnieje do dziś, lecz pełni rolę Muzeum Rybołówstwa. Tajemnica pochłonięcia przez morze "Starego Helu" (lub niem. "Alte Hela") nie jest do dziś do końca wyjaśniona - do dziś budzą sensacje stare podania i legendy o mieście nazywanym również "Polską Atlantydą".
Hel zyskał na wartości militarnie w czasie wojny trzynastoletniej 1454 - 1466. Na mocy układu z 14 marca 1454 roku, Hel podporządkowany był Gdańskowi. Powstały tu fortyfikacje, powstał tu port wojskowy, kontrolowano i prowadzono walki z wszelkimi jednostkami wrogów.
W 1524r. zaczęły tu docierać informacje o nowym ruchu w chrześcijaństwie - luteranizmie. Po roku od dotarcia z Gdańska nowego trendu powstała tu gmina luterańska. W 1526 roku do Gdańska przybył król Polski Zygmunt Stary i wraz ze zmianami ustrojowymi tego miasta w jego granice włączona jest część Półwyspu Helskiego. Tak więc Hel na długie lata został podporządkowany dla Gdańska i zarządzany przez jednego z jego burmistrzów. Zmiana ta wpłynęła niekorzystnie dla Helu: główną profesją jego mieszkańców stawało się rybołówstwo, a przede wszystkim stale malała liczba jego mieszkańców. Od roku 1526 do 1593 liczba mieszkańców zmniejszyła się z 640 do 445. W 1570 roku spłonął najstarszy helski kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, położony około 1500 metrów od centrum dzisiejszego Helu. Wokół tego kościoła znajdowało się pierwotnie centrum osady z ratuszem, szpitalem i placami targowymi. Lecz w skutek sił natury centrum to przenosiło się z czasem w kierunku centrum dzisiejszego.
Stosunki bezpieczeństwa musiały w XVI wieku być tutaj nie nadzwyczajne, gdyż w roku 1562 mieszkańcy w obawie korsarzy odesłali kosztowności kościelne do Gdańska na przechowanie. W roku 1577 w czasie oblężenia Gdańska zajął Helę pułk. Ernest Weiher i zmusił do oddania hołdu Batoremu. W roku 1629 zniszczyli Szwedzi całkowicie Starą Helę wraz z kościołem, a uszkodzili Nowa Helę. Starej Heli już nie odbudowano a jej mieszkańcy przenieśli się do nowej Heli. Resztki kul z dział okrętowych przechowuje się na cmentarzu kościelnym i koło latarni morskiej. Kościół w Starej Heli istniał od niepamiętnych czasów, a źródła wspominają o nim już w XIV wieku. Posiadał on cudowną statuę M. Boskiej, przeniesioną w czasie reformacji do Swarzewa. Popadłszy w roku 1629 w ruinę, nie został już odbudowany. W roku 1705 były jeszcze po nim wysokie mury, dzisiaj nie ma z nich już ani śladu.
Administratorem Heli za czasów polskich był trzeci burmistrz Gdańska. Jednakże administratorowie ci pojawiali się zaledwie co lat kilkadziesiąt na miejscu, niewiele troszcząc się o losy Heli.
Wiek XVIII nie zaczął się pomyślnie dla Helu: w 1709 roku wybuchła epidemia dżumy i zmarło 225 osób. W 1734 roku osada znalazła się pod ostrzałem floty rosyjskiej, ponieważ była częścią Gdańska, gdzie przebywał król Polski Stanisław Leszczyński. W 1741 i 1771 roku Hel został znacznie zniszczony przez sztormy. W 1777 książę Fryderyk Maklemburski wydał zakaz używania modlitwy o "błogosławiony brzeg", co oznaczało zarówno dobry połów, jak i majątek pozyskany z rozbitych okrętów. Do Prus przyłączono Helę wraz z Gdańskiem, dopiero przy drugim rozbiorze Polski w roku 1793. W latach 1807 do 1808 kwaterowali tu długo Francuzi, którzy zabrali wszystkie kosztowności z kościoła. W roku 1872 utraciła Hela prawo miejskie, przywrócone w roku 1920 przez rząd polski. Prawa Gdańska trwały jeszcze do roku 1883, kiedy rząd pruski odkupił od miasta 1600ha lasu między Helą a Borem.
Wiek XVIII nie zaczął się pomyślnie dla Helu: w 1709 roku wybuchła epidemia dżumy i zmarło 225 osób. W 1734 roku osada znalazła się pod ostrzałem floty rosyjskiej, ponieważ była częścią Gdańska, gdzie przebywał król Polski Stanisław Leszczyński. W 1741 i 1771 roku Hel został znacznie zniszczony przez sztormy. W 1777 książę Fryderyk Maklemburski wydał zakaz używania modlitwy o "błogosławiony brzeg", co oznaczało zarówno dobry połów, jak i majątek pozyskany z rozbitych okrętów. Do Prus przyłączono Helę wraz z Gdańskiem, dopiero przy drugim rozbiorze Polski w roku 1793. W latach 1807 do 1808 kwaterowali tu długo Francuzi, którzy zabrali wszystkie kosztowności z kościoła. W roku 1872 utraciła Hela prawo miejskie, przywrócone w roku 1920 przez rząd polski. Prawa Gdańska trwały jeszcze do roku 1883, kiedy rząd pruski odkupił od miasta 1600ha lasu między Helą a Borem.
W wyniku II Rozbioru Polski w 1793 roku Hel przechodzi do Prus. W 1807 - 1814 Hel wchodzi w skład Wolnego Miasta Gdańsk ustanowionego przez Napoleona Bonaparte. W 1825 roku wybudowana zostaje tu latarnia morska, istniejąca do dziś. W 1872 roku Hel zdegradowano do wsi, co było rozwiązaniem racjonalnym ze względu na wielkość okolicznych wsi. W 1887 roku Hel znalazł się w nowo utworzonym powiecie puckim. Koniec wieku XIX to rozwój Helu: w latach 1892 - 1893 zbudowano tu nowoczesny port rybacki oraz pasażerski, a także powstał tu dom letniskowy dzięki czemu miasteczko stało się od 1896 roku również oficjalnie "Kąpieliskiem Bałtyckim".
W roku 1896 otwarto zakład kąpielowy nadmorski, w roku 1899 nowy kurhaus, a Hela zaczęła ściągać dość znaczną liczbę gości, która w latach przedwojennych dochodziła do 400 - 600 osób rocznie. Oprócz kurhausu, połączonego z hotelem i restauracją jest jeszcze kilka innych willi, hoteli i restauracji. Najstarsza z nich jest restauracja "Lwia Jama" elegancko urządzona, której ściany zdobią sieci i przyrządy rybackie. Oberże Gotfrida Schmell, Artura Feyerabend, Charlotty Kamrath. Mieszkania dla letników wynajmują prawie w każdym domu, razem około 80 pokoi do wynajęcia. W roku 1922 bawiło to 600 letników.
W roku 1896 otwarto zakład kąpielowy nadmorski, w roku 1899 nowy kurhaus, a Hela zaczęła ściągać dość znaczną liczbę gości, która w latach przedwojennych dochodziła do 400 - 600 osób rocznie. Oprócz kurhausu, połączonego z hotelem i restauracją jest jeszcze kilka innych willi, hoteli i restauracji. Najstarsza z nich jest restauracja "Lwia Jama" elegancko urządzona, której ściany zdobią sieci i przyrządy rybackie. Oberże Gotfrida Schmell, Artura Feyerabend, Charlotty Kamrath. Mieszkania dla letników wynajmują prawie w każdym domu, razem około 80 pokoi do wynajęcia. W roku 1922 bawiło to 600 letników.
Najcenniejszym zabytkiem Heli jest kościół ewangelicki, niegdyś katolicki, który od roku 1526 przeszedł w ręce ewangelickie. Prezbiterjum z wieloboczna absydą i zakrystią pochodzi z XIVw., nawa z XVw. Założenie wskazuje, że obecny kościół jest tylko częścią dawnego, który albo nie został wykończony, albo też po pożarze w roku 1572 tylko częściowo odbudowany. Świadczy o tym nawa, która w stosunku do swej długości (8,5m) jest nieproporcjonalnie szeroka (19,5m), skąd wniosek, że jest to tylko wschodnia część nawy kościoła, zamierzonego jako trzynawowy. Sufit z desek. W roku 1865 rozebrano wieżę z powodu obawy zawalenia się. W wielkim ołtarzu obraz "Chrystus przed Piłatem" z roku 1647, kopia Rembrandta "Ecce Homo" dar burmistrza Adrjana von der Linde. Pozostałością urządzenia kościoła z czasów katolickich jest tryptyk św. Andrzeja, rzeźbiony i malowany z lat 1500 - 1508. W części środkowej rzeźba św. Andrzeja, niżej Zaśniecie M. Boskiej, w predelli popiersie Chrystusa i 12 apostołów, na skrzydłach obrazy. Tryptyk odnowiono w 1904r., a zdaniem znawców powstał on pod wpływem Lubeki. Z innych zabytków kościół posiada dwa gotyckie świeczniki mosiężne, dwa pająki z XVIIw. (1650r.), malowane ławki z roku 1626, a w zakrystji piec kaflowy gdański, malowany, z roku 1758. W roku 1888 kościół przebudowano przy czym usunięto wiele dawnych zabytków. Bogaty niegdyś skarbiec ogołocili ewangelicy w roku 1562, wywożąc kilkadziesiąt monstrancji i kielichów do Gdańska na przechowanie, a to co pozostało zabrali Francuzi w roku 1807. Osobliwością jest przechowywana tu kość ryby mieczowca.
Na południe od miasteczka, niemal na samym cyplu stoi na wybrzeżu Dom Zdrojowy, dwupiętrowa willa z wieżą, zbudowana w roku 1899, a obok nadmorskie łazienki kąpielowe.
Uroczyste otwarcie kąpieliska w Helu miało miejsce 21 czerwca 1896r. Już w 1899 roku zbudowano reprezentacyjny Kurhaus "Hela", przemianowany w 1920 roku na Dom Zdrojowy - Hotel "Polonia". Jego gośćmi byli m.in. Stefan Żeromski i Karol Szymanowski.
W czasie drugiej wojny światowej drewniany kurhaus został całkowicie zniszczony.
Dominuje nad niemi zalesione wzgórze Bliza (Bliesenberg), gdzie już w XVIIw. wystawiono pierwszą latarnię morską zwaną Blizą. Był to bardzo prymitywny przyrząd, gdzie na rodzaju szubienicy wieszano kocioł miedziany, w którem nocą paliła się smoła. Bliza zyskała taką sławę, że król Jan III w roku 1678 przybył do Heli na udekorowanym okręcie, aby ją zobaczyć. Trzykrotnie burze niszczyły blizę, którą zawsze odnawiano, aż w roku 1806 zaczęli Prusacy budowę obecnej latarni morskiej, z powodu wojen Napoleońskich wykończonej dopiero w roku 1827.
Autorzy:
Dr. Mieczysław Orłowicz St. referent dla spraw turystyki w Min. Robót Publicznych - Przewodnik po województwie pomorskiem.
Lwów - Warszawa 1924 rok (Hel, wybrane fragmenty cytowane według oryginału).
Marek Januszewski
